شاید برای خیلی از افراد این سئوال باشد که خودرو از چه زمانی وارد ایران گردید و نخستین خودروی وارد شده به ایران چگونه و توسط چه کسی خریداری گردید. با استناد به کتب تاریخی، ناصرالدین شاه قاجار در سفرهایش به اروپا با صنعتی جدید به نام «اتومبیل» آشنا شده بود.
او تمایلی برای ورود اتومبیل به ایران از خود نشان نداد و کالسکه های سلطنتی را به ماشین آهنی ترجیح می داد. تنها 15 سال از اختراع ماشین های دیزلی می گذشت که اولین اتومبیل در زمان مظفرالدین شاه قاجار وارد ایران شد. مظفرالدین شاه قاجار در سفر اول خود به اروپا دو دستگاه اتومبیل رنو از پاریس خریداری کرد که البته در برخی از اسناد اشاره شده که این دو دستگاه خودرو از طرف دربار فرانسه به شاه قاجار هدیه شده بود. این دو دستگاه اتومبیل در ماه آگوست سال۱۹۰۰۰ میلادی برابر با مرداد ماه ۱۲۷۹هجری شمسی به ایران وارد شدند که نخستین خودروهایی بودند که به ایران وارد شد و در آن زمان این امر سر وصدای زیادی به پا کرده بود که چیزی به نام اتومبیل وارد کشور شده که مردم به آن «اتول» می گفتند. مظفرالدین شاه قاجار همچنین در دومین مسافرت خود به اروپا در اواخر سال ۱۲۷۹ شمسی در بلژیک حضور داشت که از بروکسل پایتخت بلژیک یک دستگاه اتومبیل کالسکه ای خریداری کرد که موتور آن با ذغال سنگ کار می کرد و آن را در سال ۱۲۸۰ شمسی برابر با ۱۹۰۱ میلادی به ایران آورد.
مستندترین مدرکی که در این خصوص موجود می باشد، نقل قول آقای«کوری لن» مهماندار فرانسوی مظفرالدین شاه قاجار می باشد که در کتابی نوشته او آمده است. ترجمه فارسی این کتاب در همان زمان با نام «بدایع الوقایع» در ایران منتشر شد. در این کتاب از قول «کوری لن» این طور آمده است:
«در ماه اوت ۱۹۰۰، در مراجعت اعلیحضرت از جنگل بولونی(Bologne) ، دو دستگاه اتومبیل که برای بردن به تهران سفارش داده بودند، در جلوی عمارت برای معاینه اعلیحضرت حاضر بودند. در هرکدام آنها دو نفر از پیشخدمتهای مخصوص ایشان حاضر بودند. به امر مبارک، مکانیسینها اتومبیل را به راه انداخته و بعضی از حرکات را امتحاناً در حضور اعلیحضرت به جای آوردند و پس از انجام امتحان، سوارها و ملتزمین رکاب، جابجا شده و اتومبیلها آهسته پهلوی کالسکه همایونی ایستادند تا سلطان مظفرالدین از نزدیک و درست آنها را معاینه کند. چون اتومبیلها از هر حیث مطابق میل همایونی بودند و هیچ نوع عیب و نقصی در آنها مشاهده نشد، حکم اعلی به حمل آنها صادر شد و کالسکه همایونی بطرف عمارت «سوورن» به راه افتاد.»
این دو اتومبیل «رنو» به وسیله راننده های فرانسوی به ایران انتقال داده شدند که یکی از آنها در بین راه تهران- انزلی دچار نقص فنی شد و از حرکت ایستاد ولی دیگری به تهران رسید. اتومبیل در راه مانده، آنقدر در زیر برف و باران و آفتاب ماند تا به آهن قراضه ای تبدیل شد و بعدها هم هیچ تلاشی برای انتقال آن به تهران صورت نگرفت. سالها بعد جهانگردان اروپایی که به تهران سفر می کردند، در دفتر خاطراتشان به این اتومبیل قراضه نیز اشاره می کردند. کوچه و خیابانهای تهران در آن روزها مناسب حرکت اتومبیل نبود و این خودروی شاه هم قادر به حرکت در شهر نبود. فقط اغلب روزها در «میدان مشق» به دستور مظفرالدین شاه قاجار، به وسیله راننده فرانسوی آن «موسیو وارنه» به حرکت در می آمد و موجبات حیرت و شادی مردم را فراهم می کرد. مردم ایران در ابتدا، به این وسیله تازه وارد، لقب «گردونه بخار» داده بودند. گاهی اوقات مظفرالدین شاه در خودرو می نشست و برای مردم دست تکان می داد. به هرحال این خودرو می توانست وسیله ای برای آشنایی ایرانیان با تکنولوژی جدید دنیای غرب به شمار آید. این خودرو پس از مرگ مظفرالدین شاه، در نهایت به محمدعلی شاه قاجار رسید و در سوء قصد ناموفق و نافرجامی که به جان او شد، این خودرو از بین رفت.
نخستین اتوبوسی که به ایران وارد شد
تصویر زیر به عنوان «تصویر یک اتوبوس از دوران قاجار» منتشر شده است که اگر درست توجه کنید، می‌بینید که کلمهٌ «هِتلر» که تلفظ قدیمی نام «هیتلر» است روی شبکه توری رادیاتور اتومبیل نوشته شده است. این نام با رنگ سفید و به وسیله دست نوشته شده است و گواه بر آن است که «هیتلر» در آن زمان در میان ایرانیان طرفدارانی داشته است.
اما موضوعی که در اینجا می خواهیم به ان اشاره کنیم و قصد مطرح نمودن آن را داریم، ربطی به «هیتلر» و طرفدارانش ندارد، بلکه به تاریخ گرفتن این عکس مربوط است. اگر آنچه بر رادیاتور اتوبوس نوشته شده، کلمه «هِتلر» باشد، تاریخ ثبت این تصویر، بین سالهای ۱۳۱۸ تا ۱۳۲۴ است، چرا که ظهور هیتلر و جنگ دوم جهانی در طی این سالها روی داد. در هر حال در این مسئله که این اتوبوس از نخستین اتوبوسهای تولید شده در جهان است، شکی نیست و بعید هم نیست که اتوبوس مذکور، در دوران قاجار به ایران وارد شده و سالها مشغول به کار بوده باشد، اما اینکه این تصویر متعلق به دوران قاجار باشد، مورد تردید است. مگر اینکه ما در خصوص نوشته روی توری رادیاتور اشتباه کرده باشیم. اولین اتوبوس در ایران توسط یک تاجر بلژیکی در شهر رشت به کار گرفته شد، اما به مرور زمان و با توجه به میزان کرایه، سودآوری و توجیه اقتصادی آن رد شد و به همین دلیل اتوبوس مذکور به یکی از تجار ایرانی به نام «معین التجار» فروخته شد. او نیز پس از انقلاب مشروطه، اتوبوس خود را به تهران آورد و با کرایه هر نفر «سه شاهی» مشغول حمل مسافران شد که به مرور زمان تقاضا برای استفاده از این نوع خودرو بیشتر از قبل شد و پس از چند سال و با ورود چند اتوبوس دیگر به تهران توسط تاجران مختلف، رونق زیادی در جابه جایی مسافر شکل گرفت. اما اشکال اینجا بود که اغلب اتوبوسهای شاغل در تهران، با توجه به حمل زمینی آنها از اروپا تا ایران و مسافت زیاد طی شده توسط آنها، مستهلک شده بودند و هزینه حمل و نقل بالایی را طلب می کردند که در نهایت باعث پایه گذاری صنعت اتومبیل سازی در ایران شد. براین اساس اولین اتوبوسهای مونتاژ شده در سال ۱۲۹۰ شمسی وارد تهران شدند که حدود پنج درصد جا به جایی مسافران در آن زمان توسط ۵۰۰ دستگاه اتوبوس انجام می‌گرفت.
در نتیجه افزایش نارضایتی مردم از نحوه جا به جایی مسافران شهری، در زمان صدارت وثوق الدوله در سال ۱۲۹۸دولتمردان تصمیم گرفتند تا با ایجاد یک اداره، به سازماندهی و نظم بخشیدن به حمل و نقل شهری بپردازند و پس از چند جلسه بحث و تفحص در این خصوص، این اداره در بلدیه (شهرداری آن زمان) تاسیس گردید. شهرداری موظف شد، قوانینی وضع کند تا راحتی و تسهیلات لازم را برای مسافران ایجاد کند که این قوانین شامل میزان کرایه اتوبوس، ساعات کار ناوگان اتوبوسرانی، تعیین و تثبیت خطوط و ایستگاههای اتوبوسرانی و آیین نامه انضباطی رانندگان بود. در اولین قدم، شهرداری کلیه اتوبوسها را موظف به دریافت پلاک شناسایی خودرو نمود و در زمانی که «سرلشگر کریم آقا بوذرجمهری» توسط رضا شاه به عنوان شهردار تهران منصوب گردید، جهت بهبود کنترل خطوط اتوبوسرانی هر خط دارای یک ناظر شد تا بر ناوگان خطوط اتوبوسرانی و امور رانندگان و مسافران نظارت کند. تا جایی که در شهریور ماه سال ۱۳۲۰ شمسی تعداد صد دستگاه اتوبوس در مسیرهای مختلف تهران کار می کردند که حدود ۹۰ دستگاه آن ساخت کارخانه بنز آلمان بود.
در سال 1330 شمسی اتوبوسهای «زایس» روسی وارد ایران شدند و در سال ۱۳۳۱دولت نخست وزیر وقت «علی سهیلی» اجازه فعالیت شرکتهای خصوصی حمل و نقل را صادر کرد. با افزایش تقاضای مسافرین جهت جابجایی با وسایل نقلیه عمومی، به ویژه اتوبوسها و محدودیت تعداد اتوبوس، تا حد زیادی توازن ناوگان اتوبوسرانی و حجم مسافران از بین رفت و این امر باعث گردید تا اتوبوسها ساعتهای زیادی در خطوط شهری مشغول به کار باشند و رانندگان نسبت به سرویسهای فنی و موتوری اتوبوسها کم توجهی نشان دهند. این مشکلات به جایی رسید که در صورت اعتراض مسافران، رانندگان اتوبوسها به آنها کم توجهی یا اهانت می کردند. این موضوع به مرور زمان باعث نا رضایتی مسافرین اتوبوسرانی گردید و شهروندان جهت رسیدگی به موضوع، دولتمردان را تحت فشار قرار دادند. بالاخره در اواسط سال 1331 جهت ساماندهی وضعیت ناوگان اتوبوسرانی، قانون تأسیس «شرکت واحد اتوبوسرانی تهران» با سرمایه 300 میلیون ریال مصوب گردید.
سازماندهی و افزایش ناوگان بعد از تصویب توسط شرکت واحد شروع گردید و بعد از مدتی اتوبوسهای قدیمی از سطح شهر جمع آوری و اتوبوسهای جدید و همشکل جایگزین آنها گردید. اولین خط اتوبوسرانی تهران در 14 تیر ماه سال 1335 با 80 دستگاه اتوبوس در مسیر بازار تا میدان فوزیه (میدان امام حسین فعلی) در حضور نمایندگان مجلس شورای ملی وقت و تعدادی از وزراء کابینه آقای سهیلی افتتاح گردید و سال اول فعالیت شرکت واحد اتوبوسرانی تهران با تعداد 173 اتوبوس و 5 خط اتوبوسرانی به پایان رسید. در سال 1342 جهت ساماندهی با راه اندازی کمپانی ایران ناسیونال به این شرکت واگذار گردید، تولیدات این کارخانه همانند سابق مونتاژ قطعات خودروی وارداتی با تولید سالیانه یکصد دستگاه در سال بود. در سال 1348 اولین اتوبوس دو طبقه Leyland در کارخانه ایران ناسیونال مونتاژ گردید و به ناوگان عمومی پیوست. در کنار تولیدات ایران ناسیونال به مرور زمان کارخانجات دیگری نیز نسبت به مونتاژ اتوبوس اقدام نموده و تعداد تولید سالیانه را افزایش دادند. در حال حاضر شرکت واحد اتوبوسرانی تهران و حومه با حدود6686 دستگاه اتوبوس ملکی، 724 دستگاه اتوبوس واگذار شده به بخش خصوصی و تعداد 2667 دستگاه اتوبوس و مینی بوس تحت نظارت با مجموعاً 447 خط مشغول جابه جایی مسافران در کلان شهر تهران است.
نویسنده: مهندس اشکان معصومی
